عده اي از مردم در راهپيمايي بزرگ 16 شهريور فرياد مي زدند: فردا صبح در ميدان ژاله .
به گزارش یا شهید ، در پي سرعت گرفتن حركت انقلابي مردم در سال 56 و افزايش آن در سال 57 شاه براي حفظ قدرت مجبور به استفاده از ارتش شد. شاه به دليل آگاه نبودن به عمق نارضايتي مردم بر اين نارضايتي ها دامن زد و حركت مردم را به استهزا گرفت به طوري كه در مصاحبه مطبوعاتي روز 23 ارديبهشت 1357 در مورد اوضاع بحراني ايران گفت: «اين شورش ها را دو گروه تجزيه طلبان و سياسيون قديمي رهبري مي كنند تظاهرات ضدميهني چند روز اخير كار كساني است كه به سلامتي پيشه وري شراب مي خورند و با كساني كه مي خواهند ايران را به ايرانستان تبديل كنند و افراد اين شورش ها به عقايد بچه گانه، احمقانه، عجيب و غيرقابل درك مربوط مي شوند.»
اما اين سخنان بر آتش خشم مردم دميد؛ يكي از تجلي هاي اصلي اين خشم در نماز عيد فطر به امامت شهيد مفتح در روز 13 شهريور 1357 و تظاهرات گسترده پس از آن در تهران و ساير شهرها رخ نمود. سپهبد ناصر مقدم پس از تظاهرات روز عيد فطر به ديدار شاه رفت و با اشاره به راهپيمايي هاي مردم و ابراز نگراني از تبعات سوئي كه مي توانست براي اركان حاكميت به بار آورد، و با استناد به نظر كارشناسان ساواك و اداره دوم ارتش دستور شاه را براي برقراري حكومت نظامي در تهران و برخي شهرها به دست آورد و دولت شريف امامي سرانجام در شامگاه روز 16 شهريور 1357 در تهران و 11 شهر ديگر اعلام حكومت نظامي كرد. با اين اقدام فاجعه جمعه خونين 17 شهريور 1357 در ميدان ژاله (شهدا) تهران رقم خورد و به نقطه عطفي در گسترش مخالفتهاي عمومي با حكومت پهلوي تبديل شد.
با پرداختن به وقايع روز قبل از اين تاريخ مي توان آن چه را به اين رخداد تاريخي منجر شد، پي گيري كرد:
پس از آن كه برگزاري راهپيمايي 13 شهريور (عيد فطر) تجربه موفقي ارزيابي شد، تصميم گرفته شد بار ديگر در مقابل حكومت شريف امامي و به منظور برائت از وي ، تظاهراتي انجام شود.
شهيد محلاتي در اين ارتباط مي گويد:\”بعد از راهپيمايي عيد فطر به اين نتيجه رسيديم كه اين كار بايد با نظم و ترتيبي ادامه يابد، جلسه اي گرفتيم و از صبح تا غروب دور هم بوديم و تصميم گرفتيم كه روز پنج شنبه (16 شهريور) راهپيمايي كنيم .\”
آيت الله بهشتي نيز در جامعه روحانيت استدلال كرد كه \”بعد از راهپيمايي عيد فطر حالا كه مردم آمدند نبايد در اين حركت مردمي فترت ايجاد شود\” لذا از مردم براي راهپيمايي دعوت شد.
با وجود برخي اختلافات براي اعلام عزاي عمومي يا برپايي راهپيمايي با فرارسيدن سحرگاه روز 16 شهريور سيل جمعيت از گوشه گوشه ي تهران جاري شد. به گزارش كيهان ، تهران يك پارچه تعطيل و تظاهرات بود. صدها هزار تظاهركننده در خيابان هاي تهران راهپيمايي كردند. راهپيمايان براي سربازان دست تكان مي دادند و گل پرتاب مي كردند. ناظران تعداد رهپيمايان را تا يك ميليون نفر تخمين زدند. طول صف هاي راهپيمايان به چند كيلومتر مي رسيد.
در اين راهپيمايي زنان با چادر سياه جلو جمعيت در حركت بودند و موتورسواران با فاصله 100 و 200 متري جلوتر از همه حركت مي كردند تا هم راه را باز كنند و هم به راهپيمايان آب و غذا برساندند. در اين تظاهرات رهبران جبهه ملي نيز شركت كردند. روزنامه اطلاعات نيز گزارش داد: جمعيت راهپيمايي در پايان به صدها هزار نفر رسيد. مردم بر سر راهپيمايان گلاب مي ريختند. ابتدا مأموران كوشش كردند جلو راهپيمايي را بگيرند.، اما بعد راه را باز كردند و به دنبال جمعيت به حركت درآمدند. صدها موتورسوار با شعار و تابلو جلوي جمعيت حركت مي كردند.
در زير پل سيدخندان يك شعار كمونيستي بر روي پارچه علم شد كه بلافاصله مردم آن را پايين كشيدند. كاميون هاي ميوه كه هر لحظه خالي و پر مي شدند جمعيت را همراهي مي كردند.
اين خبرها تا نزديكي ظهر براي چاپ در روزنامه هاي عصر تهيه شده و به دليل اخبار 17 شهريور روزنامه ها نتوانستند اخبار عصر را منتشر كنند.
شهيد محلاتي كه در آن روز از طرف جامعه روحانيت مسئول ستاد برگزاري راهپيمايي بوده است ، چنين گزارش مي كند: ارتش با وسايل زرهي در سراسر خيابان انقلاب فعلي مستقر شده بود. با اين حال ملت از شميران حركت كردند به طرف پايين . ما رابط داشتيم كه مرتب به ما خبر مي دادند.
هنگام ظهر آيت الله بهشتي در خيابان انقلاب نزديك پيچ شميران به نماز ايستاد، خبر آوردند آخر صف حدود چهارراه قصر است . بعد از نماز، جمعيت را به طرف ميدان شهياد (آزادي ) حركت داديم . شعارها را كنترل مي كرديم . شعارها از جلو تعيين مي شد. عصر به ميدان آزادي رسيديم. قرار شد آيت الله بهشتي براي جمعيت صحبت كند و آقاي ناطق نوري كه لباسش را عوض كرده و لباس شخصي پوشيده بود، قطعنامه را بخواند. به روايت آقاي ناطق نوري ، نزديك به غروب بود كه جمعيت به ميدان آزادي رسيد. كاميون هاي ارتشي داخل ميدان آزادي استقرار يافته بودند، مردم به ويژه خانم ها با شعارهاي خود سربازان و درجه داران را منقلب كردند و آن ها را به گريه انداخته بودند.
آيت الله بهشتي تصميم گرفت براي جمعيت سخنراني كند. از او دعوت كردند روي يك اتومبيل پارك شده برود، وي اين اقدام را بدون اجازه صاحبش غاصبانه شمرد و امتناع كرد. بشكه اي پيدا كردند و ايشان روي آن ايستاد و سخنراني كرد. آقاي ناطق نوري هم چون تحت تعقيب بود، با لباس شخصي و عينك دودي قطعنامه را قرائت كرد.
آيت الله بهشتي نيز اعلام كرد جامعه روحانيت برنامه اي براي راهپيمايي ندارد.
بنا بر گزارش ساواك ،\” تظاهرات اين روز از منطقه قيطريه ، ونك ، پهلوي (ولي عصر) ژاله و مناطق جنوب شهر شروع شد و جمعيت ها در شاهرضا (انقلاب ) و آيزنهاور(آزادي ) به هم پيوستند و ساعت 30 : 18 به ميدان شهياد (آزادي ) رسيدند.\”
طبق اين گزارش مردم تابلوهاي خيابان شاهرضا را محو و روي آن نوشتند\” خيابان خميني \” . هم چنين مردم در مقابل دانشگاه صنعتي شريف شعار مي دادند\” دانشگاه خميني \” و تابلوهاي خيابان آيزنهاور را به خيابان \” شريعتي و خميني \” تبديل كردند.
طبق اين گزارش مردم \” در خيابان آيزنهاور مرتباً اعلام مي كردند كه جمعيت فردا صبح در خيابان شهدا ـ نامي كه تظاهركنندگان به خيابان ژاله داده اند ـ اجتماع كنيد.\”
ماه رمضان 1357 براي رژيم بسيار شكننده بود. شاه مي پنداشت با تعويض آموزگار و روي كار آمدن شريف امامي و دادن امتيازات مردم را آرام خواهد كرد، ولي سير حوادث نشان داد كه حركت مردم در حال وسعت و سرعت است .
به گزارش ساواك \” از اوّل ماه مبارك رمضان تا روز 17 شهريور مجموعاً حوادث و وقايعي رخ داده كه اوج گيري آن تقريباً از روز 9 شهريور\” ، يعني 26 رمضان و چهار روز بعد از دولت شريف امامي بوده و طي اين مدت جمعاً 687 مورد شكستن شيشه ، 206مورد آتش سوزي ، 528 مورد شهادت مردم و قتل مأمورين انتظامي ، 69 مورد حمله به مأمورين ، 38 مورد بمب گذاري ، 27 مورد حمله به مؤسسات دولتي و ملي ، 3380 جلسه سخنراني مذهبي در سراسر كشور كه بيش از 1750 جلسه از اين جلسات ضديت با رژيم و تحريك مردم به آشوب و بلوا سخن گفته شده و توزيع 343 نوع اعلاميه و نشريه با نام مشخص و غيرمشخص مبني بر ضديت با رژيم و حكومت ايران و برپايي نزديك به 923 مورد تظاهرات نسبتاً توأم با خشونت در نقاط مختلف مملكت رخ داد و سازمان يافته است .\”
رژيم شاه بعد از راهپيمايي بزرگ 16 شهريور به اين نتيجه رسيد كه بايد بر شدت سركوب افزود تا بتوان بحران را مهار كرد. به روايت فريدون هويدا، پس از راهپيمايي روز 16 شهريور، فرماندهان نظامي به شاه فشار آوردند كه هر چه زودتر در تهران حكومت نظامي اعلام كند و خواسته خود را نيز چنين توصيه كردند:\”در راهپيمايي امروز سيل جمعيت به راحتي مي توانست عمارت مجلس و تأسيسات راديو ـ تلويزيون را به تصرف خود درآورد. شاه بعد از چند ساعت ترديد و دوددلي با سفراي انگليس و آمريكا به تبادل نظر پرداخت و تصميم گرفت تسليم نظر فرماندهان ارتش شود.\”
ارتشبد فردوست نيز اين خبر را به شكل ديگري تأييد مي كند و مي گويد بعد از واقعه 17 شهريور من در جلسه فرماندهان نظامي با ادامه حكومت نظامي مخالفت كردم ، ولي بقيه از جمله ازهاري رييس ستاد ارتش ، صمديان پور رييس شهرباني ، مقدم رييس ساواك و قره باغي (وزير كشور) صراحتاً گفتند كه حكومت نظامي دستور صريح محمدرضاست .
از طرف ديگر شريف امامي كه پنداشته بود با تغيير تاريخ شاهنشاهي به هجري شمسي و بستن چند قمارخانه مردم و رهبري نهضت را آرام خواهد كرد، بلافاصله بعد از راهپيمايي عيد فطر متوجه شد كه سخت در اشتباه است ؛ به همين جهت با سرعت عكس العمل نشان داد و طي اطلاعيه اي اعلام كرد:\” متأسفانه دست هاي پنهان با استفاده از روش هاي شناخته شده در صدد سوءاستفاده از اين شرايط برآمده و با تشكيل اجتماعات و ترتيب تظاهرات مطالبي را كه بر خلاف قوانين كشوري است مطرح مي سازد… به منظور تأمين آسايش عموم و جلوگيري از اقدامات خرابكارانه ، دولت مقرر مي دارد كه تشكيل اجتماعات با اجازه شهرباني و فقط در محل هايي كه موجب سد معبر نباشد آزاد است و به مسئولان انتظامي دستور داده شده است از تشكيل اجتماعات بدون اجازه در معابر عمومي شديداً جلوگيري نمايد.\”
بديهي بود كه راهپيمايي ها در خيابان ها شكل مي گرفت كه معابر عمومي محسوب مي شدند و اين اعلاميه به معناي موقوف كردن راهپيمايي و تظاهرات بود و در واقع اين اعلاميه آغاز خودنشان دادن دولت آشتي ملي بود و خبر از سخت گيري دولت مي داد. شريف امامي در اجراي اطلاعيه دولت در شانزدهم شهريور دستور ممانعت از راهپيمايي را صادر كرد و پليس در چند نقطه تهران با مردم درگير شد، ولي جمعيت آن قدر زياد بود كه متوجه شد كنترل راهپيمايي با نيروي پليس ممكن نيست .شريف امامي تصميم شاه مبني بر حكومت نظامي را مغتنم شمرد و شبانه از اعضاي شوراي امنيت ملي دعوت كرد. جلسه در ساعت 20 روز 16 شهريور با حضور نخست وزير، اميرخسرو افشار وزير امور خارجه ، ارتشبد ازهاري رييس ستاد بزرگ ارتشتاران ، سپهبد ناصر مقدم رييس ساواك ، سپهبد احمدعلي محققي فرمانده ژاندارمري ، سپهبد صمديان پور رييس كل شهرباني ، سپهبد برومند جزي رييس اداره دوم ارتش ، سپهبد خواجه نوري رييس اداره سوم ارتش و ارتشبد قره باغي وزير كشورتشكيل شد. ابتدا سپهبد مقدم گزارشي از چند روز اخير داد و اعلام كرد\” قرار است فردا در مملكت آشوب به پا بكنند و مملكت را به هم بزنند . من مراتب را به عرض اعليحضرت رساندم كه به نظر من ضرورت دارد كه اعلام حكومت نظامي بشود.\” رئيس اداره دوم و سوم ارتش هم كه در اين جلسه شركت كرده بودند به برقراري حكومت نظامي تأكيد مي كنند. همه ي اعضاي جلسه بر ضرورت حكومت نظامي اعلام نظر مي كند و بلافاصله شريف امامي اعضاي دولت را احضار و هيأت دولت با اعضاي شوراي امنيت جلسه مشترك گرفتند و نظر شوراي امنيت به تصويب هيأت دولت رسيد. جلسه در ساعت نزديك به 24 خاتمه يافت و شريف امامي نتيجه را تلفني به اطلاع شاه رساند و تأييد نهايي را از او گرفت. سپس ارتشبد ازهاري با شاه صحبت كرد و بنا به تصويب وي ارتشبد غلام علي اويسي فرمانده نيروي زميني به فرمانداري نظامي تهران و حومه انتخاب شد.
سردمداران رژيم از حركت مردم چنان به وحشت افتاده بودند كه جرأت به تأخيرانداختن يك روز حكومت نظامي را براي مطلع كردن مردم نداشتند. نيمه هاي شب دولت اطلاعيه اي تنظيم كرد كه راديو در اخبار صبح گاهي آن را قرائت كرد، امّا اكثر مردم از آن بي خبر بودند؛ خصوصاً كه آن روز جمعه بود و روزنامه صبح هم منتشر نمي شد. دولت در اين اطلاعيه با اشاره به اطلاعيه ي 15 شهريور كه تظاهرات را در معابر عمومي ممنوع اعلام كرده بود و اشاره به راهپيمايي 16 شهريور اعلام كرد\” تنها براي جلوگيري از خون ريزي تظاهرات غيرقانوني و ضدملي آنان تحمل شد.\”
فرمانداران نظامي شهرها نيز منصوب شدند: سرلشكر عبدالرضا اسفندياري (شيراز)، سرلشكر رضا ناجي (اصفهان )، سرلشكر بيدآبادي (تبريز)، سرتيپ عبدالرحيم جعفري (مشهد)، سرتيپ شمس تبريزي (اهواز)، سرتيپ جهانگير اسفندياري (آبادان )، سرلشكر كمال نظامي (قم )، سرتيپ غفاري (كازرون )، سرتيپ شاپور ميرهادي (كرج )، سرتيپ نعمت الله معتمدي (قزوين )، سرتيپ نادور (جهرم ).
وزارت امور خارجه آمريكا نيز بلافاصله برقراري حكومت نظامي در ايران را مورد تأييد قرار داد و سخنگوي آن اعلام كرد\” ما جمعه اظهار اميدواري كرديم نظم به زودي در تهران برقرار شود و امروز تكرار مي كنيم كه آرامش نيز مجدداً برقرار شود.\”
**روز واقعه
عده اي از مردم در راهپيمايي بزرگ 16 شهريور فرياد مي زدند: فردا صبح در ميدان ژاله . سپهبد مقدم براي جلوگيري از تكرار راهپيمايي از شاه درخواست برقراري حكومت نظامي كرد و سرانجام با موافقت شاه ، تصويب شوراي امنيت و هيأت دولت ، حكومت نظامي به تصويب رسيد و با فرمان شاه ارتشبد اويسي فرماندار نظامي تهران شد. فرماندار نظامي تهران به سپهبد بدره اي فرمانده گارد جاويدان دستور داد تا واحدهايي از گارد را به فرمانداري نظامي منتقل كند. بدره اي فرمان اعزام واحدهايي را به سرلشكر اميني افشار فرمانده لشكر 1 گارد جاويدان صادر كرد و يگان هايي از لشكر در ميدان و خيابان ژاله (شهدا) مستقر شدند. ارتشبد اويسي با صدور اولين اطلاعيه فرمانداري نظامي اعلام كرد:\” به منظور ايجاد رفاه مردم و نحوه نظم از ساعت 6 صبح روز 17 شهريور ماه مقررات حكومت نظامي را به مدت شش ماه \” به اجرا مي گذارد. مردم صبح زود بي خبر از حكومت نظامي در دسته هاي بزرگي از خيابان هاي فرح آباد، شهباز و ميدان خراسان به طرف ميدان ژاله حركت كردند. در نزديكي و خود ميدان كاميون هاي مملو از نظاميان ايستاده بودند، ولي مردم بي اعتنا به راه خود ادامه مي دادند.
ساعت نزديك 30: 7 صبح بود كه جمعيت در ميدان ژاله و خيابان هاي منتهي به آن مستقر شدند. يكي از فرماندهان نظامي با بلندگو به مردم اخطار كرد كه حكومت نظامي است ، چرا تجمع كرده ايد؟ يكي از روحانيون مردم را به نشستن دعوت كرد. جمعيت روي زمين نشست ، ولي ظواهر امر نشان مي داد كه نيروهاي فرمانداري نظامي قصد متفرق كردن مردم را ندارند. راه عبور را از چهار طرف بر روي مردم بستند. ناگهان صداي رگبار از خيابان هاي منتهي به ميدان بلند شد و همين كه جمعيت از چهار طرف به سوي ميدان هجوم آوردند، نيروهاي مستقر در ميدان نيز از چند سو مردم را به رگبار مسلسل بستند. در مدت چند ثانيه صدها نفر در خاك و خون غلطيدند. مردم بي محابا مجروحان و شهدا را بر روي دست به سوي بيمارستان ها حمل مي كردند. اطاقها، راهروها و حيات بيمارستان ها مملو از مجروح و جنازه بود. مردم اطراف بيمارستان ها خانه هاي خود را براي پذيرش مجروحان مهيا مي كردند. هر كس هر چه از لوازم پزشكي ، پنبه ، پانسمان و ملافه داشت به بيمارستان مي آورد. نفرت مردم به اوج خود رسيده بود. خبر قتل عام مردم در ميدان ژاله در تهران پيچيد و سرتاسر تهران به جنب و جوش درآمد.
طبق گزارش ساواك ، تظاهرات از ميدان ژاله به \” خيابان هاي ديگري از قسمت شرق تهران \” كشيده شد، سپس تظاهرات به جنوب تهران ، خيابان هاي مولوي ، ميدان خراسان ، ميدان شوش و ميدان راه آهن سرايت كرد و در مدت كوتاهي خيابان هاي فردوسي ، منوچهري ، سعدي شمالي ، نظام آباد، فرح آباد، منطقه ي نارمك ، ميدان سپه ، خيابان لاله زار، به صحنه درگيري تبديل شد.
تظاهرات و درگيري تا پاسي از شب ادامه داشت . روزنامه ها در فرداي آن روز بدون پرداختن به چگونگي درگيري اعلام كردند: \” 100 آتش سوزي در تهران روي داد، شعب چند بانك ، يك فروشگاه بزرگ ، يك فروشگاه شهر و روستا در آتش سوخت .\”
“ عباس ملكي\” عكاس حاضر در صحنه جمعه سياه مي گويد: \”در بيسيم صدايي آمد كه همه را محاصره كنيد، تيراندازي شروع شد. من در بين نيروهاي نظامي ايستاده بودم. بين مردم هم مي رفتم، اما آن لحظه وسط نيروهاي نظامي بودم. مردم پا به فرار گذاشتند. نيروهاي نظامي تيرهوايي مي زدند. مردم وحشت زده بودند و هر جا كوچه اي يا گذري مي ديدند فرار مي كردند. من ديدم كه شش نفر روي هم ريخته بودند تا يك نفر فرار كند. مردم تا آن روز در تهران چنين اتفاقي را نديده بودند.
تيراندازي چند دقيقه بيشتر طول نكشيد اما ديدم كه ديگر هيچ كس اطراف ميدان نيست. يك نفر يكي از جنازه ها را مي كشيد و يك نفر هم، جنازه ديگري را در آغوش گرفته بود. شهدا بر روي زمين بودند. مردم همه وسايل شان مثل دوچرخه را رها و فرار كردند. آمبولانس ها اطراف ميدان نمي آمدند و مردم جنازه يا زخمي ها را روي شانه ها مي بردند، زيرا اگر ارتشي ها جنازه را مي بردند، خانواده ها را اذيت مي كردند…. عكس ها را براي ظهور به همكارانم دادم. من در شرايطي بدي بودم و ترسيده بودم. همكارانم كار لابراتوار بلد بودند و در آن موقعيت همه كمك مي كردند. آقاي پرتوي، عكس ها را در قطع 30×40 ظاهر كرد. عكس ها را روي زمين اتاق عكس پخش كردند؛ همه گريه مي كردند و هيچ كس باور نمي كرد در تهران چنين اتفاقي افتاده باشد. عكس از مردم قم، اصفهان، همدان و… گرفته بوديم؛ اما اين عكس ها جور ديگري بود.\”
فرماندار نظامي در اطلاعيه شماره 4 خود ضمن متهم كردن مردم ، اعلام كرد در واقعه 17 شهريور 58 نفر كشته و 205 نفر مجروح شده اند. دو روز بعد دادگستري اعلام كرد تعداد كشته شدگان به 95 نفر رسيد. گر چه تعداد شهداي آن روز رسماً اعلام نشد، ولي آگاهان آمار وحشتناكي را از شهداي 17 شهريور ارائه كرده اند. پارسونز سفير انگليس تعداد شهدا را\” صدها نفر\” ذكر كرده است . سوليوان سفير آمريكا نيز گزارش مي كند كه در ميدان ژاله \” بيش از دويست نفر از تظاهركنندگان كشته شده بودند.\” جان دي . استمپل كه خود از مسؤولين رده بالاي سفارت ايالات متحده آمريكا در ايران بود، بعدها كتابي منتشر كرد. وي در كتاب خود درباره واقعه ميدان شهدا مي نويسد:
\”بلادرنگ پس از آغاز برخورد در ميدان ژاله ، مجروحين حادثه به سه بيمارستان واقع در ناحيه روانه شدند. منابع پزشكي كشته شدگان را بين 200 تا 400 نفر برآورد كردند. در ابتدا دولت مدعي شد كه مقتولين 58 نفر بوده اند اما در عرض يك هفته اين رقم به 122 نفر افزايش يافت كه به اين رقم بين 2000 تا 3000 زخمي نيز افزوده گرديد. در نيم روز 8 سپتامبر (17/6/57) رقم مقتولين اعلام شده از طرف مخالفين 400 تا 500 نفر بود، اما طي 24 ساعت تا حدود 1000 نفر بالا رفت … قبرستان بهشت زهرا تنها محل رسمي دفن مردگان در تهران به كنترل مخالفين درآمد و نيز تحريكات قابل توجهي درباره ثبت ارقام قبور مقتولين از هر دو طرف به عمل آمد پزشكاني كه مدت 36 ساعت كار كرده بودند عقيده داشتند كه رقم 300 تا 400 كشته و 3000 تا 4000 مجروح كه در بيمارستانها و مراكز درماني درمان سرپايي شده اند برآوردي منطقي است.\”
موضوع مهم ديگر در واقعه 17 شهريور، تمرّد سربازان از دستورات فرماندهان نظامي بود. در همان لحظه ي اول در ميدان ژاله يك سرباز فرمانده خود را هدف قرار داد و سپس خود را به قتل رساند. طبق گزارش ساواك \” سه نفر از سربازان وظيفه لشكر گارد در حين اجراي مأموريت كنترل اغتشاشات ، ضمن سرقت سه قبضه تفنگ ژـ3 با 300 تيرفشنگ متواري شدند\” . اسامي اين سه نفر عبارت بود از قاسم دهقان ، علي غفوري و محمد محمدي . فرداي آن روز محل اختفاي اين سه سرباز كشف و به محاصره نيروهاي نظامي درآمد كه هر سه نفر مورد اصابت گلوله قرار گرفتند كه محمد محمدي در دم به شهادت رسيد.
از مجموعه اسناد به دست مي آيد كه در اين روز هفت سرباز خودزني كردند. مشهد نيز كه در اين روز خود را براي استقبال از آيت الله قمي كه از تبعيد در كرج آزاد شده بود آماده مي كرد با حكومت نظامي مواجه شد و تظاهرات و درگيري از همان آغاز روز شروع شد. مردم در مدرسه نواب اجتماع كردند، ولي نيروهاي فرمانداري نظامي به آنان حمله و آنان را متفرق كردند. جنگ و گريز تا پاسي از شب ادامه داشت . در اين روز به گزارش ساواك 14 نفر مورد اصابت گلوله قرار گرفتند كه چهار نفر از آنان به شهادت رسيدند. در شيراز نيز شبانه آيت الله دستغيب را دستگير و به تهران منتقل كردند كه فرداي آن روز تظاهرات پراكنده اي صورت گرفت . شهرهاي كرج ، ابهر، سمنان و كرمان نيز شاهد درگيري هايي با نيروهاي رژيم بودند.
خبر فاجعه قتل عام مردم در ميدان ژاله به سرعت در جهان پيچيد و سياست مداران ، دولت مداران ، خبرگزاري ها و محافل بين المللي را وادار به عكس العمل كرد؛ امّا هيچ عكس العملي زشت تر از دولت آمريكا نسبت به اين قتل عام فجيع نبود. در آن روزها رؤساي كشورهاي آمريكا، مصر و رژيم صهيونيستي در كمپ ديويد مشغول مذاكرات سازش بودند. فرداي آن روز\” وارن كريستوفر\” معاون وزير امور خارجه آمريكا از واشنگتن با \” سايروس ونس \” وزير امورخارجه كه در كمپ ديويد بود، تماس برقرار و توصيه كرد كه \”پرزيدنت كارتر هر چه زودتر با شاه صحبت كند\” .
ونس گزارشي از وضعيت ايران را به كارتر ارائه داد و از كارتر خواست تا با شاه تماس بگيرد. ابتدا انورسادات با شاه تماس گرفت و\” مراتب هم دردي و پشتيباني خود را از شاه به وي اطلاع داد\” و سپس كارتر با شاه تلفني صحبت كرد و\” پشتيباني آمريكا را از وي در اقداماتي كه براي برقراري نظم به عمل مي آورد تأييد كرد.\” خبر حمايت كارتر از شاه در رسانه ها منتشر شد. رژيم كه سعي مي كرد مخالفان خود را مرعوب كند، به انتشار اين خبر دامن مي زد. روزنامه هاي كيهان و اطلاعات اعلام كردند كه \” كارتر با شاهنشاه مكالمه تلفني كرد.\” روزنامه ها به نقل از اطلاعيه كاخ سفيد نوشتند كه \” كارتر با شاهنشاه تماس گرفته و وضع كنوني ايران را كه در آن تظاهرات ضددولتي به رهبري افراطي ها جريان داشته و دست كم 95 نفر كشته بر جاي گذارده مورد بحث قرار داده است . پرزيدنت كارتر مناسبات نزديك و دوستانه ميان ايران و آمريكا را مورد تأييد قرار داده است و نسبت به ادامه جنبش اعطاي آزادي سياسي اظهار اميدواري كرده است .\”
خبر حمايت كارتر از شاه آن هم بعد از قتل عام مردم تهران ، موضع امام خميني را به شدت تثبيت كرد. امام خميني درعكس العمل به اين پيام كارتر در مصاحبه با راديو تلويزيون فرانسه فرمودند:\” آقاي كارتر كه براي يك زنداني در شوروي آن قدر هياهو درآورد، پس از كشتارهاي پياپي شاه ، پشتيباني خود را از او دريغ نكرد. اين به خاطر اين است كه آمريكا به دنبال منافع خودش فقط هست .\”
علما نيز به عنوان تاثيرگذارترين قشر در عرصه حيات سياسي كشورمان نسبت به اين واقعه عكس العمل هاي مختلفي داشتند؛ چنانچه آيت الله گلپايگاني با انتشار نامه اي سرگشاده به شريف امامي اخطار كرد\” اعلام حكومت نظامي و جوي خون راه انداختن هيچ دردي را دوا نخواهد كرد.\” .
آيت الله گلپايگاني علاوه بر نامه هاي فوق الذكر اطلاعيه اي صادر و اعلام كرد كه \” فاجعه ي خونين كشتار بي رحمانه ديروز تهران مملكت را غرق در عزا و مصيبت ساخت \” .
آيت الله مرعشي با صدور اطلاعيه اي اعلام كرد:\” بار ديگر هيأت حاكمه ايران دست از آستين ظلم به در آورده ، صدها مردم ستمديده و شريف ايران را به ضرب گلوله در تهران مقتول و مضروب و مجروح كرد.\” آيت الله بار ديگر خواست خود را مبني بر\” اجراي احكام شرعيه و برقراري عدالت و بازگشت هر چه زودتر حضرت آيت الله خميني \” مورد تأكيد قرار داد. هم چنين آيت الله شيخ بهاءالدين محلاتي از شيراز و آيت الله صدوقي از يزد اطلاعيه هايي در اين رابطه صادر كردند.
يكي از موضوعاتي كه مردم شركت كننده در راهپيمايي روز هفده شهريور و بازماندگان شهيدان و مجروحان حادثه در پي آن بودند، اطلاع از نظر رهبر انقلاب حضرت امام خميني ( ره ) در اين باره بود. اعلاميه امام ( ره) كه بلافاصله پس از اين واقعه در نجف منتشر شد و به سرعت اكثر مردم ايرن از آن آگاهي يافتند، در واقع به حركت مردم مشروعيت بخشيد و مردم شادمان از مهر تأييد مرجع و رهبرشان به مبارزه تا سرنگوني حكومت پهلوي ادامه دادند. امام خميني در پيام به ملت ايران آرزو كردند كه \” اي كاش خميني در ميان شما بود و در كنار شما در جبهه دفاع براي خداي تعالي كشته مي شد.\” امام خميني كشتار 17 شهريور را آشكارشدن واقعيت دولت آشتي ملي اعلام كردند كه \”شاه با حكومت آشتي ملي مي خواست روحانيت شريف ايران و سياسيون محترم را در كشتارخود سهيم گرداند، ولي فريب او خيلي زود برملا گرديد. ان ّ كيدَ الشيطان كان ضعيفاً\” . امام خميني بار ديگر از ارتش خواستند به مردم بپيوندند تا\” نام خود را در تاريخ كه به سود ملت ايران به راه خود ادامه مي دهد هر چه زودتر ثبت \” كنند. امام خميني خطاب به علما فرمودند:\” در اين موقع حساس نه تنها بايد استقامت كنيد، بلكه روحيه عالي مقاومت جامعه را هر چه بيشتر تقويت كنيد و هر چه بيشتر صفوف خود را براي مقابله با دشمن مردم ايران متشكل تر كنيد.\”
لطفا دیدگاه خودتون رو بیان کنید: